Blog n.a.v. ‘Duidelijkheid’ van @tomjanmeeus

Na een heel bijzonder politiek jaar, met een bijzondere verkiezingsuitslag op 22 november 2023, is het tijd voor reflectie. En dat biedt NRC-journalist Tom-Jan Meeus. Hij liep jaren rond in Den Haag, en deed toen op geheel eigen wijze verslag van de Haagse binnenwereld. In dit essay graaft hij nog een slag dieper. Hij schetst een nieuwe politieke cultuur, sinds Pim Fortuyn, en vooral vorm gegeven door Geert Wilders. In die nieuwe cultuur gaat het steeds minder om de echte werkelijkheid, maar om duidelijk communiceren, in plaats van nuances en aarzelingen, die in de tijd van Lubbers en Kok vaker aan de oppervlakte kwamen. 

Wat mij betreft schreef Tom-Jan Meeus een boeiend essay, een must-read voor iedereen die zoekt en tast naar wat er in korte tijd allemaal is gebeurd in Den Haag. Mijn tip is dan om ook Tom van der Meer’s ‘Waardenloze politiek’ te lezen. Deze politicoloog analyseert juist meer hoe de middenpartijen en midden-coalities steeds technocratischer werden, en daarmee ook lucht gaven aan populisme. De combinatie van zowel focussen op Wilders als op de middenpartijen is verrijkend.

Wat mij opviel tijdens het lezen:

“Alle politici gaan na de eeuwwisseling duidelijk communiceren. De revolutie voltrekt zich zonder ophef. Wie duidelijkheid moeilijk vindt, moet er gewoon even op oefenen. Politici van alle gezindten doen mee, duidelijkheid heeft amper politieke kleur, duidelijkheid is goed. Journalisten vinden dat natuurlijk ook. Duidelijkheid is een nieuw instrument voor een klassieke taak van het overheidsbestuur: chaosbestrijding.”

“In bijna alle partijen groeit deze eeuw een obsessie voor communicatie. Hoe politici overkomen krijgt meer waarde dan het wereldbeeld dat hun partijen uitdragen. En hoe ze kiezers binnenhalen wordt belangrijker dan wat ze voor die kiezers kunnen betekenen. Politiek draait niet primair om prestaties of de werkelijkheid. Politiek draait primair om de mediawerkelijkheid.”

“Duidelijkheid wordt het nieuwe bewijs van politieke zuiverheid. Vereenvoudiging is het uitgangspunt, eenzijdigheid als oplossing. Fouten benoemen, van anderen. Grenzen stellen, aan anderen. (…) Eenduidige duidelijkheid drukt een benaderingswijze uit het openbare leven – nuance, gelaagdheid, aarzeling, procedurele correctheid – waarop het functioneren van Den Haag sinds de vestiging van de democratie is gebaseerd.”

“Hoe invloedrijk de mediawerkelijkheid wordt, blijkt als Wilders in de tweede helft van de jaren nul het tijdperk van de aandachtpolitiek inluidt: politiek die niet draait om moeilijkheden van mensen, maar moeilijkheden van mensen nodig heeft om de aandacht op politici te vestigen.”

“Onenigheid is de zuurstof van de democratie. Het democratisch gehalte van een land meet je niet af aan verkiezingen maar aan de manier waarop politici hun onenigheid uitvechten. Dit vereist wel dat ze daarover gedeelde normen hebben. Maar de tragiek van de laatste twintig jaar is dat Den Haag het daarover niet eens is: vooral Wilders maakt er sinds zijn afwijzing van de islam een gewoonte van onverwachte uitspraken te doen (…) die volgens de meeste andere politici uit democratisch oogpunt onaanvaardbaar zijn. Het resultaat is dat de kiezer al jarenlang niet alleen inhoudelijke onenigheid uit Den Haag krijgt voorgeschoteld, maar ook onenigheid over de strijdwijze – met als gevolg dat Wilders de aandacht op zich gericht weet en het aanzien van de democratie er volgens de meeste anderen onder lijdt. Politici slagen er niet in dit op te lossen, ze leggen er zich tenslotte bijna allemaal bij neer. Rutte is de eerste die overstag gaat.”

“In dezelfde periode voegt de opkomst van sociale media een dimensie aan de politiek van duidelijkheid toe: emotie. Het laatste nieuws is er nog niet of de eisen om actie buitelen over elkaar heen. Een onmiddellijkheidscultuur. Politiek op basis van intuïtie, zoals het dierenleven.”

“Talkshows hebben relatief veel invloed. Ze weten wat scoort – controverse, luchtigheid en lulligheid – en sturen ogenschijnlijk eigenzinnige verslaggevers naar Den Haag, die vrijwel alleemaal de mediawerkelijkheid van politici als uitgangspunt nemen. Dit laatste neemt ook toe bij professionele journalisten. Zij redeneren na ophef over een uitspraak of een heftig debat: nieuws is nieuws.”

“Dus ja: geprofessionaliseerde media, met hun cultureel-progressieve belangstelling, hun onvermogen nieuws van propaganda te onderscheiden, hun neiging de mediawerkelijkheid van politici te volgen, en hun vermenging van informatie en amusement, hebben vermoedelijk ook bijgedragen aan de vervreemding.”

“Duidelijkheid is vooral een middel voor politici om op korte termijn een gunstig zelfbeeld te verspreiden. Een imago van politieke zuiverheid. Geen middel om het leven van mensen of de kwaliteit van de maatschappij te verbeteren. (…) Zo creëert duidelijkheid politieke strijd die het aanzien van de democratie ondermijnt en daarmee de kansen van regeringen om de maatschappelijke chaos te bestrijden. Duidelijkheid brengt uiteindelijk onduidelijkheid. De chaosbestrijding creëert chaos.”

“De vermoedelijk voornaamste betekenis van de uitslag (van de verkiezingen van 22 november 2023, BT) is dat Wilders voor de lange termijn een nieuwe standaard voor politiek succes heeft gevestigd. Zijn jarenlange duidelijkheid heeft zich bewezen als politiek verdienmodel voor elke oppositiepoliticus. (…) Het belangrijkste dat hij heeft aangetoond is dat het straffeloos mogelijk is de eigen duidelijkheid meer waarde toe te kennen dan de democratische cultuur, inclusief de parlementaire democratie en de democratische rechtsstaat.”

“Het draait er uiteindelijk om dat de instituties – de politiek, de overheid, de rechtspraak, de media, etc. – samen met burgers de moed opbrengen om de democratie te blij ven dragen tegenover een dreiging die niet expliciet hoeft te zijn voordat ze zich daadwerkelijk voordoet.”